Η Σιάτιστα συγκροτείται από δύο πολεοδομικούς οικισμούς με σημαντικά μνημεία εκκλησιαστικά, κοινοτικά και κοσμικά. Ίσως είναι η μοναδική πόλη που διέσωσε αυτούσια τη μορφή της παλιάς αρχοντιάς. Ο μεγάλος αριθμός αρχοντικών κατοικιών καταλαμβάνει τους πυρήνες των οικισμών, που προσδιορίζουν τις διαστάσεις της οικονομικής, πολιτιστικής και κοινωνικής ζωής της πόλης στο 18ο και 19ο αιώνα. Καθώς αυτά υψώνουν ακόμα το ανάστημα τους στο πείσμα του χρόνου και της αδιαφορίας, η Σιάτιστα γίνεται θρύλος και αποκτά διάσταση στο χώρο και το χρόνο.

Πολυσήμαντη στο χρόνο, είναι η πόλη των σημερινών και όσων υπήρξαν, η πόλη της καρδιάς και της μνήμης, η πόλη που ακολουθεί τον Σιατιστινό όπου γης. Η πόλη που δίνει ως πρώτη αίσθηση τον εγκλωβισμό και την απομόνωση στον ανυποψίαστο επισκέπτη. Την απομόνωση του απόκοσμου αναίρεσε η αγάπη των Σιατιστινών μεταμορφώνοντας αυτόν το βράχο σε κυψέλη και κιβωτό διάσωσης προαιώνιων αρετών.

Ο τρόπος ζωής το 18ο αιώνα ενσαρκώνεται σ’ όλα τα αρχοντικά με τους φρουριακούς πέτρινους αυλόγυρους και τις απόρθητες δρύινες πόρτες. Με το άνοιγμα της αυλόπορτας απλώνεται η πλακόστρωτη αυλή, με το πηγάδι, το φούρνο και το μαγειριό, επιβλητικό προβάλει το κυρίως οικοδόμημα σε δύο ή τρεις ορόφους προσανατολισμένο κυρίως με άξονα τον μεσημβρινό η σοφή σύνθεση της λιθοδομής αρμοδένεται με τα δρύινα διαζώματα. Η μονοτονία του ύψους σπάζει με τα ασβεστωμένα σαχνισιά, που προεξέχουν στηριζόμενα σε καμπυλωτά φουρούζια. Η στέγη επιβλητική προεξέχει προστατευτικά χωρίς υδρορροές και πάνω οι περίτεχνες καπνοδόχοι. Τα σιδερόφρακτα παράθυρα του πρώτου ορόφου, η χαμηλή ξύλινη είσοδος και πολεμίστρες απαραίτητοι όροι ασφαλείας αμυντικού χαρακτήρα.

Όταν ανοίξει η αμπάρα της εισόδου οδηγεί στην πλακόστρωτη ‘μεσιά’. Απέναντι το κατώγι με τα κρασοβάρελα, δίπλα το μαγαζί και σκάλες δεξιά και αριστερά οδηγούν στους άλλους ορόφους. Ο πρώτος όροφος ήταν ο χώρος παραμονής τους χειμερινούς μήνες και αποτελείται από τη σάλα ‘ντηλιακό’ με ξυλόγλυπτη οροφή δεξιά και αριστερά τα δωμάτια. Ο δεύτερος όροφος μαζί με τη σάλα των δεξιώσεων, των γλεντιών και τα καλά τα δωμάτια. Εντυπωσιακές είναι οι οροφές της σάλας με πολυγωνικό ομφαλό και των δωματίων με τα αραβουργήματα. Ιδιόμορφα είναι τα τζάκια με γύψινη διακόσμηση και υαλογραφίες. Αξιοπρόσεκτοι οι φεγγίτες (βιτρώ), πάνω από τα παράθυρα του 2ου ορόφου με τα νταπλαδωτά κανάτια. Συμβολικές οι παραστάσεις ζωγραφικής στους τοίχους και στα ντουλάπια (μεσάντρες).

Τα περίφημα αρχοντικά της Σιάτιστας είναι έργα μιας μεγάλης αρχιτεκτονικής που αποτελεί συνέχεια της βυζαντινής. Χτίστηκαν από μαστόρους της περιοχής χάρη στις δυνατότητες των εμπόρων μεταπρατών, που δραστηριοποιήθηκαν επί το πλείστον στις παραδουνάβιες χώρες της Ευρώπης.

Κάθε εποχή αφήνει τη δική της σφραγίδα, επιβάλλει τους δικούς της αρχιτεκτονικούς ρυθμούς. Οι κατοικίες που χτίζονται, πρέπει να προσιδιάζουν με τον παραδοσιακό και ιστορικό χαρακτήρα της πόλης. Ευτυχώς έστω και ελάχιστοι με ξέχωρο μεράκι και ευαισθησία έδωσαν στις κατοικίες τους τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και τον όγκο των αρχοντικών με αρμονικό πάντρεμα σύγχρονων και παραδοσιακών υλικών.

Επισκέψιμα αρχοντικά είναι: Νεραντζόπουλου, Μανούση, Πούλκως, Δόλγκηρα, Δίντσιου. Η διάσωση αρχοντικών με λειτουργικό χαρακτήρα και όχι μόνο μουσειακό, δεν είναι απλά η διάσωση του παρελθόντος, είναι για τον τόπο η σωτηρία του παρόντος, η σωτηρία του μέλλοντος.

Γράφει ο

Τριαντάφυλλος Ν. Φίλιος